ეს არის ფსიქოლოგიური რომანი დანაშაულის არსზე და მის შედეგებზე. თავად დოსტოევსკი ამ რომანს ასე ახასიათებდა : "ადამიანი ბედნიერებისთვის არ იბადება. ადამიანმა უნდა დაიმსახუროს თავისი ბედნიერება".
რომანი მოგვითხრობს ახალგაზრდა სტუდენტზე - რასკოლნიკოვზე , რომელიც ჩაიდენს მკვლელობას და ამ მკვლელობით ცდილობს დაარღვიოს არა კანონი , არამედ თეორია, რომლის თანახმად მკვლელობა არის კანონდარღვევა. რასკოლნიკოვს ჰქონდა თეორია, რომლის თანახმად ადამიანთა რასა იყოფოდა ორ ნაწილად - ჩვეულებრივ და არაჩვეულებრივ ადამიანებად. ჩვეულებრივები - ანუ მასა, რომელიც მხოლოდ თავის მსგავს შთამომავლებს იძლევა, მეორე კი - ის არაჩვეულებრივი ხალხი, რომელთაც უნარი და ნიჭი გააჩნიათ და საზოგადოებაში ახალი სიტყვის თქმა შეუძლიათ. პირველი კატეგორია არის - წყნარი და მორჩილი , მეორე კი - კანონის დამრღვევი ან რომელთაც ბუნებით აქვთ მიდრეკილება დანაშაულისადმი. მათი დანაშაული რათქმაუნდა სხვადასხვაა, ისინი ამ დანაშაულით ემსახურებიან უკეთესი მომავლის შექმნას.
რასკოლნიკოვის თეორიის თანახმად , ადამიანები, რომლებიც ქმნიან ახალს და მართავენ მსოფლიოს, ვერაფერს შეძლებდნენ საკუთარ ბუნებაში დანაშაულისადმი მიდრეკილების არსებობის გარეშე, რადგან სწორედ ეს მიდრეკილება აძლევთ მათ გამბედაობას დაამხონ არსებული "ყველანაირი წყობილება" და შექმნან ახალი.
სწორედ ამ იდეებით შეპყრობილი რასკოლნიკოვი ჩაიდენს მკვლელობას, რომლის შემდეგაც მერყეობას იწყებს მის მიერ არჩეული თეორიის წინაშე და ვერსად გაურბის სინდისის ქენჯნას, რომელმაც მას ფსიქიკა შეურყია და ჰალუცინაციებამდე მიიყვანა. აქ დოსტოევსკი ისე დამაჯერებლად აღწერს დამნაშავის ფსიქოლოგიას, მის ფსიქიკურ მდგომარეობას, სიგიჟის ზღვარამდე მისული ნერვული სისტემის მოშლას , რომ შეუძლებელია მკითხველში აღფრთოვანება არ გამოიწვიოს.
საბოლოოდ, რასკოლნიკოვის შერყეული ფსიქიკა, გარკვეული გარემოებების დახმარებით, მიდის შედეგამდე, რომ მან უნდა აღიაროს დანაშაული და მოიხადოს სასჯელი.
კატორღაში გამწესებული რასკოლნიკოვი ალაგებს აფორიაქებულ აზრებს და გონებაში ყალიბდება აზრი, რომ მას არა აქვს სინანული ჩადენილი მკვლელობის გამო. ის ერთგული დარჩა თეორიისა, რომლის თანახმად, მას - "არაჩვეულებრივ" ადამიანს, უფლება ჰქონდა მოეკლა მომაბეზრებელი , მოხუცი მევახშე , რომელიც სისხლს უშრობდა მასთან დაგირავებული ნივთების მეპატრონეებს. რასკოლნიკოვმა ვერ იპოვა დანაშაულის შეგრძნება საკუთარ თავში, მან მხოლოდ მარცხი აღიარა, რამაც დანაშაულის ჩადენიდან ამ მომენტამდე აგონიაში ჩააგდო და სწორედ ამ აგონიამ მოიყვანა კატორღამდე. მას მხოლოდ რცხვენია... რცხვენია საკუთარი სიამაყის, რომელსაც თავმოყვარეობა აქვს შელახული, რადგან ვერ აღიარებს დანაშაულს და კატორღის მდგომარეობა მისთვის დამამცირებელია.
8 წლიანი კატორღის საშიშ მოლოდინში, ერთადერთი იმედია - სონია, ომელიც თან გაჰყვება მას და საუკუნო ერთგულებას ჰპირდება. სწორედ ამ დროს იბადება ახალი ადამიანი - რასკოლნიკოვის შეგრძნება, როდესაც აღმოაჩენს, რომ მთელი არსებით არის შეყვარებული სონიაზე და აქ იწყება ტანჯული ადამიანის სულიერად ახალ ადამიანად გარდაქმნის პროცესი, გადასვლა ერთი სამყაროდან მეორე სამყაროში, სულიერი განახლება. სწორედ ეს არის დოსტოევსკის დასკვნა , რომ ნამდვილი სიყვარული უძლიერესია ამ სამყაროში.
